આઈઆઈએમ માટેના નવા બિલથી સંસ્થાની સ્વાયત્તા પર ચિંતા

બિલ મુજબ રાષ્ટ્રપતિ આઈઆઈએમના વિઝિટર હશે અને તેમને તેમના કામનું ઓડિટ કરવાનો અધિકાર હશે

નવી દિલ્હી
મણિપુર મુદ્દે થયેલા હોબાળા વચ્ચે કેન્દ્ર સરકારે 28 જુલાઈના રોજ લોકસભામાં ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મેનેજમેન્ટ (આઈઆઈએમ) એમેન્ડમેન્ટ બિલ રજૂ કર્યું હતું. આ બિલ મુજબ રાષ્ટ્રપતિ આઈઆઈએમના વિઝિટર હશે અને તેમને તેમના કામનું ઓડિટ કરવાનો અધિકાર હશે. આ સિવાય આ બિલમાં આઈઆઈએમના ડાયરેક્ટરની નિમણૂક અને હટાવવાની વધુ સત્તા સરકારને આપવામાં આવી છે, જેના કારણે આ પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાની ‘સ્વાયત્તતા’ અંગે ચર્ચા શરૂ થઈ છે.
કોંગ્રેસના મહાસચિવ અને સાંસદ જયરામ રમેશે કેન્દ્ર સરકાર અને આ બિલની ટીકા કરી હતી અને તેમના પર ઉગ્ર નિશાન સાધતા તેમણે કહ્યું, ‘વર્ષ 2017માં આઈઆઈએમને વધુ સ્વાયત્તતા આપવામાં આવી હતી અને આ કાયદાને સંસદમાં પણ ભારે સમર્થન મળ્યું હતું, પરંતુ 6 વર્ષ પહેલા ખુદ મોદી સરકારે જે બિલ રજૂ કર્યું હતું તે હવે તેનાથી વિપરીત કરી રહ્યાછે. આનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કેન્દ્ર સરકાર આ પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થાઓની સ્વતંત્રતા છીનવી લેવા માંગે છે. બીજી તરફ આઈઆઈએમને ચિંતા છે કે આ સુધારેલું બિલ જવાબદારી નક્કી કરવાના નામે તેમની સ્વાયત્તતા છીનવી શકે છે.
દેશની આઝાદી બાદ પ્રથમ વડાપ્રધાન બનેલા નેહરુએ 1964માં તેમના મૃત્યુ સુધી ઘણી સંસ્થાઓ શરૂ કરી હતી. તેઓ આ સંસ્થાઓને આધુનિક ભારતના મંદિરો કહેતા હતા. તેમણે ભારતના યુવાનોને વિશ્વસ્તરીય શિક્ષણ આપવા માટે 1950માં આઈઆઈટી, 1961માં આઈઆઈએમ અને 1956માં એઆઈઆઈએમએસની શરૂઆત કરી હતી. આ સિવાય 1961માં નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ડિઝાઇનનું પણ નિર્માણ કર્યું હતું.
કેન્દ્ર સરકાર આઈઆઈએમ સુધારા બિલ દ્વારા આઈઆઈએમ એક્ટ 2017માં કેટલાક ફેરફારો કરવા માંગે છે. દેશની કુલ 20 સંસ્થાઓ કે જે આ કાયદા હેઠળ આવે છે તેને રાષ્ટ્રીય મહત્વની સંસ્થાઓ તરીકે જાહેર કરવામાં આવી છે. આ 20 સંસ્થાઓને મેનેજમેન્ટથી લઈને સંશોધન અને જ્ઞાનથી લઈને વૈશ્વિક શ્રેષ્ઠતા સુધી દરેક રીતે ઉત્તમ અને સશક્ત બનાવવામાં આવી છે. 2017ના કાયદા હેઠળ સરકાર પાસે આઈઆઈએમના ડાયરેક્ટરની નિમણૂકમાં મર્યાદિત સત્તાઓ છે. હાલમાં ડાયરેક્ટરની નિમણૂક બોર્ડ ઓફ ગવર્નર્સ દ્વારા કરવામાં આવે છે જ્યારે 28 જુલાઈના રોજ લોકસભામાં સુધારો બિલ પ્રસ્તાવિત કરવામાં આવ્યું છે તેમાં આ નિમણૂકની પ્રક્રિયામાં ફેરફાર કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે અને આઈઆઈએમના ડાયરેક્ટરની નિમણૂકમાં સરકારને મહત્વની ભૂમિકા આપવાની વાત કરવામાં આવી છે.
સુધારા માટેના પ્રસ્તાવિત બિલની કલમ 5 જણાવે છે કે પ્રિન્સિપલ એક્ટની કલમ 10 બાદ વધુ સેક્શન ઉમેરવામાં આવશે જેવી કે કલમ 10A(1), જે મુજબ ભારતના રાષ્ટ્રપતિ આઈઆઈએમ એક્ટ હેઠળ આવતી તમામ સંસ્થાઓના વિઝિટર હશે. બિલ અનુસાર રાષ્ટ્રપતિની ત્રણ ભૂમિકાઓ પણ નક્કી કરવામાં આવી છે જેમાં ડિરેક્ટરોની નિમણૂક, સંસ્થાઓની કામગીરીનું ઓડિટ અને તપાસનો સમાવેશ થાય છે.
આઈઆઈએમ એક્ટ 2017ની કલમ 16(2) અનુસાર, આઈઆઈએમના ડાયરેક્ટરની નિમણૂક બોર્ડ દ્વારા ચોક્કસ નિયમો અને શરતો સાથે કરવામાં આવે છે. કલમ 16(1) મુજબ, આઈઆઈએમ સંસ્થાના મુખ્ય કાર્યકારી અધિકારી ડાયરેક્ટર હશે અને તે સંસ્થાનું નેતૃત્વ પણ કરશે. આ સિવાય જો બોર્ડ કોઈ નિર્ણય લે છે તો તેના અમલ માટે માત્ર ડાયરેક્ટરને જ જવાબદાર બનાવવામાં આવ્યા છે. કલમ 16(3) મુજબ બોર્ડ ડાયરેક્ટરની નિમણૂક કરતા પહેલા સર્ચ-કમ-સિલેકશન કમિટીની રચના કરશે. આ સમિતિ દ્વારા ભલામણ કરાયેલ નામોની પેનલમાં જ ડાયરેક્ટરના નામની નિમણૂક કરવામાં આવશે. બોર્ડના અધ્યક્ષ સર્ચ-કમ-સિલેકશન કમિટીનું નેતૃત્વ કરશે અને આ બોર્ડમાંના સભ્યો રુપમાં 3 લોકો હશે જેમની પસંદગી પ્રશાસકો, ઉદ્યોગપતિઓ, શિક્ષણવિદો, વૈજ્ઞાનિકો, ટેકનોક્રેટ્સ અને મેનેજમેન્ટ નિષ્ણાતો દ્વારા કરવામાં આવશે.
નવા સંશોધિત બિલ મુજબ બોર્ડને હવે આઈઆઈએમ ડાયરેક્ટરની નિમણૂક કરતા પહેલા રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરીની જરૂર પડશે અને રાષ્ટ્રપતિ કેન્દ્રીય કેબિનેટની સલાહ પર કાર્ય કરે છે, જેનો અર્થ છે કે શિક્ષણ મંત્રાલય ડાયરેક્ટર માટે બોર્ડની પસંદગીને ધારે તો વીટો આપી શકે છે. આ સિવાય સુધારેલા બિલમાં પસંદગી પ્રક્રિયાના પ્રારંભિક તબક્કામાં પણ સરકારને ભૂમિકા આપવાની જોગવાઈ છે. આ સિવાય 16(3)માં સર્ચ-કમ-સિલેકશન કમિટીના 4 સભ્યો હોવાની વાત કહેવામાં આવી છે. જેમાં બોર્ડના 3 અધ્યક્ષ હશે, પરંતુ આ સિવાય એક સભ્યને વિઝિટર તરીકે નોમિનેટ કર્યા બાદ કહેવામાં આવ્યું છે. પ્રસ્તાવિત બિલ મુજબ ડાયરેક્ટરને પદ પરથી હટાવવાના હોય તો પણ બોર્ડે વિઝીટર પાસેથી પૂર્વ મંજૂરી લેવી પડશે.
આઈઆઈએમના 2017 એક્ટની કલમ 16(7) જણાવે છે કે બોર્ડ ડાયરેક્ટરને દૂર કરી શકે છે. આ સિવાય સુધારેલા બિલની કલમ (16)ની પેટા-કલમ (9) બાદ નીચેની પેટા-વિભાગો ઉમેરવામાં આવી હતી. આ પેટા-કલમ (10) હેઠળ ડાયરેક્ટરની સેવાઓને વિઝીટર સૂચવવામાં આવી છે તે રીતે સમાપ્ત કરી શકે છે.